|
Từ bao đời nay, Cồng chiêng trong đời sống của đồng bào Jrai và Bahnar ở Gia Lai, cồng chiêng được người Jrai gọi là ching, người Bahnar gọi là ching chêng. Tuy nhiên ở mỗi nhóm địa phương cũng còn có những cách gọi khác nhau: Người Jrai Chor (vùng Ayun Pa, Ia Pa) gọi là ching dù chỉ có 1 chiếc hay trọn bộ; nhưng người Jrai Aráp (ở Chư Păh) chỉ gọi những chiếc không có núm là ching, có núm là chêng và khi hợp đủ thành bộ mới được gọi là ching chêng.
Hầu hết cồng chiêng của người Jrai, Bahnar có 2 phần: phần tiết tấu được thể hiện bằng những chiếc cồng (có núm); phần giai điệu đựơc thể hiện bằng những chiếc chiêng (không có núm). Ngoài ra, biên chế đủ để thể hiện âm nhạc cồng chiêng còn có lục lạc, chũm chọe, đôi khi có thêm cả trống. Người Jrai biên chế các loại cồng chiêng thành những bộ có tên gọi riêng để phục vụ cho những công việc, những lễ hội cụ thể. Tuy nhiên, những bộ chiêng cổ nhất của người Jrai và Bahnar lại thường chỉ có 3 chiếc. Ở người Bahnar Tơlô thì đó là bộ chêng pêng tó gồm những chiêng bằng (không có núm) được sử dụng kèm một trống; ở người Jrai Mthur thì đó lại là 1 bộ gồm 3 chiếc cồng có núm cũng được sử dụng kèm một chiếc trống.
Thông thường, mỗi loại chiêng chỉ được sử dụng trong những nghi lễ có cùng tính chất:
-Chiêng tơnăh/ kơđơ: mỗi bộ có từ 8 – 9 chiếc (thường 3 cồng, 5 chiêng) được biên chế với 1 trống có đường kính mặt trên dưới 1 mét, chỉ dùng trong những lễ hội vui. Đây là loại cồng chiêng phổ biến ở khu vực người Jrai Chor và Jrai Mthur;
-Chiêng aráp: Mỗi bộ có 13 chiếc (nay số lượng cồng chiêng trong 1 bộ có thể nhiều hơn). Trong vùng người Bahnar hoặc Jrai ở phía tây Trường Sơn, đồng bào có thể dùng bộ cồng chiêng này trong mọi lễ hội (vui hoặc buồn) nhưng ở mỗi lễ hội người ta phân biệt bằng những bài chiêng khác nhau; nhưng ở vùng Cheo Reo, đồng bào thường chỉ dùng chiêng này trong những nghi lễ liên quan đến tang ma (khi có người chết hay trong lễ bỏ mả).
-Bộ MơTrum Kơbâo gồm 3 cồng có núm. Bộ mà chúng tôi đo được tại Krông pa có kích thước từ lớn đến nhỏ có đường kính là: 50 cm, 45 cm và 40 cm được biên chế cùng 1 hoặc 2 trống vỗ, chỉ dùng trong những lễ hội có trâu làm vật hiến sinh, đánh vào lúc đi quanh cột gơng (có lẽ do ảnh hưởng của người Chăm Hroi ở vùng Sơn Hòa, Phú Yên).
-Nhiều gia đình, dòng họ giàu có người Jrai còn có những bộ chiêng riêng để sử dụng trong những nghi lễ của gia đình, dòng họ mình. Ví dụ Gia đình Kpă Ly ở buôn Ma Nher A, xã Đất Bằng, huyện Krông Pa có 1 bộ chiêng tương tự như chiêng Kơđơ nhưng chỉ dùng trong những lễ nghi của gia đình (không phân biệt buồn hay vui nhưng khi sử dụng bộ chiêng này thì vật hiến sinh phải có từ bò trở lên). Bộ chiêng có 8 chiếc biên chế cùng 1 trống lớn (đường kính mặt 1m). Tên của từng chiếc trong bộ chiêng như sau:
+Chiêng (không núm – 6 chiếc): tơnăh, Hơleng, Khok, Đai, Đai Hơleng; Sar Prông.
+Cồng (có núm – 3 cái): ania, gup, đai gup.
Mỗi chiếc cồng chiêng của cư dân Jrai, Bahnar cũng được đồng bào đặt tên. Cách đặt tên cho từng chiếc cồng chiêng trong một bộ thường căn cứ vào kích thước to nhỏ của chúng mà gọi là: chiêng bố, chiêng chị, chiêng em... Người ta cũng có thể căn cứ vào âm thanh cao thấp mà đặt tên.
Phương pháp đánh chiêng theo truyền thống của người Jrai là mỗi người đánh 1 chiếc. Tiếng cồng chiêng vang lên là âm thanh phối hợp ăn ý, nhịp nhàng của cả một tập thể sử dụng 1 bộ hay nhiều bộ cồng chiêng. Ở cả người Jrai và Bahnar , cồng chiêng chỉ do người đàn ông sử dụng. Chúng tôi chưa thấy trong trường hợp nào có phụ nữ đánh cồng chiêng.
Đối với người Jrai, Bahnar ở tỉnh Gia Lai, cồng chiêng là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của đồng bào. Cồng chiêng có mặt trong mọi nghi lễ của cộng đồng cũng như của từng gia đình, từ lễ hội liên quan đến từng con người, cộng đồng cho đến những lễ hội trong một mùa trồng tỉa của cư dân nông nghiệp. Cồng chiêng không đơn thuần chỉ là 1 loại nhạc cụ mà còn là một linh khí, là phương tiện giúp con người giao tiếp với thần linh đồng thời cũng là phương tiện để chuyển tải thông tin nhanh nhất giữa các buôn làng. Trước đây, người Jrai , Bahnar chỉ đánh cồng chiêng khi có việc. Nghe tiếng chiêng, những người trong làng, trong vùng hiểu rằng ở phía có tiếng chiêng đang có việc gì để đến chia buồn hoặc chung vui.
Trong nửa đầu thế kỷ XX, cồng chiêng vẫn được người Jrai, Bahnar coi là những tài sản quý. Những tù trưởng giàu có trong cộng đồng - theo quan niệm của đồng bào - không phải là những người nhiều vàng, nhiều bạc mà là những người có nhiều ché, nhiều chiêng. Đến những năm đầu giải phóng chúng tôi còn thấy mỗi buôn làng Jrai, Bahnar đều có ít nhất vài ba bộ cồng chiêng, làng giàu, số cồng chiêng có thể lên tới hàng chục bộ như ở bôn Broái huyện Ia Pa (của người Jrai) hay plei Mơ Hra, xã Kông Lơng Khơng, huyện Kbang (của người Bahnar) nhưng cho đến trước khi không gian văn hóa cồng chiêng được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể thì số lượng cồng chiêng và các sinh hoạt văn hóa gắn với cồng chiêng ngày càng có chiều hướng giảm, nhất là ở những vùng đạo Tin Lành phát triển. Cho đến nay cái được lớn nhất mà tỉnh Gia Lai mà chúng ta dễ nhận thấy nhất là ý thức của cộng đồng các dân tộc trong tỉnh về di sản văn hóa cồng chiêng được nâng lên rõ rệt, thể hiện ở chỗ: đối tượng là thanh, thiếu niên đến với sinh hoạt văn hóa có sử dụng cồng chiêng nhiều hơn. Trong thời gian qua, có thêm hàng chục đội cồng chiêng mới đã ra đời ở các buôn làng. Hiện tượng đem cồng chiêng đi bán với giá đồng nát đã giảm hẳn. Các cơ quan chức năng quan tâm nhiều hơn đến việc bảo tồn di sản, công an các huyện đã phát hiện và ngăn chặn được một số vụ thương lái mua cồng chiêng với số lượng lớn, các cấp chính quyền địa phương đã chú ý nhiều hơn đến việc tuyên truyền cho đồng bào giữ gìn cồng chiêng vì cồng chiêng là đại diện, là nguồn sống, là tín ngưỡng tâm linh của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên nói chung và đồng bào Bahnar, Jrai tỉnh Gia Lai nói riêng.
Bùi Vũ Linh
|